ابن زرعهاِبْنِزُرْعه، ابوعلی عيسی بن اسحاق بن زرعة بن مرقس بن زرعة بن يوحنا (۳۳۱-۶ شعبان ۳۹۸ ق/ ۹۴۳-۱۶ آوريل ۱۰۰۸ م)، منطقی، فیلسوف و مترجم برجستۀ مسيحی يعقوبی بغدادی است. وی از جملۀ شاگردان و ياران نزديك یحیی بن عدی (د ۳۶۴ ق/ ۹۷۵ م) در منطق و فلسفه و فن ترجمه بوده است. از برخی از آراء و عقايد فلسفی و اخلاقی او برمی‌آيد كه جبری مذهب بوده و دربارۀ عقل و جهل و جنون آرای خاص دارد و بسياری از مفاهيم اخلاقی را توصيف و تحديد كرده است. ۱ - معرفی اجمالیاز زندگی ابن‌زرعه تا اواسط سدۀ ۴ ق/ ۱۰ م آگاهی در دست نيست، اما از برخی قراين و اشارات كسانی چون ابوحیان و ابن ابی اصیبعه پيداست كه از جملۀ شاگردان و ياران نزديك یحیی بن عدی (د ۳۶۴ ق/ ۹۷۵ م) در منطق و فلسفه و فن ترجمه بوده است. شگفت است كه ابن ابی اصيبعه كه خود به اين معنی اشاره كرده، در باب تاريخ تولد و مرگ ابن‌زرعه دچار اشتباه شده است. چه، تولد او را ۳۷۱ ق/ ۹۸۱ م و مرگ او را ۴۰۸ ق/ ۱۰۱۷ م ذكر كرده است . در حالی كه اولاً ابن‌ندیم كه كتاب خود را در حدود ۳۷۷ ق/ ۹۸۷ م تأليف كرده، از ابن‌زرعه به عنوان مترجمی معاصر نام برده است (ابن نديم، أبو الفرج، الفهرست، ص۲۹۴.)، ثانياً با توجه به تاريخ درگذشت يحيی بن عدی، اگر ابن زرعه در ۳۷۱ ق متولد می‌شد، نمی‌توانست شاگرد يحيی بن عدی بوده باشد. ۲ - شهرت علمینويسندگان معاصر ابن زرعه، او را از پيشگامان علم منطق و فلسفه و از مترجمان چيره‌دست سریانی به عربی شمرده و گفته‌اند كه از واپسين مترجمان آثار ارسطو و جوامع نیقولاوس و جالینوس بوده است [۶]
سجستانی، ابو سليمان، صِوان الحكمة، ص۳۳۳.
، او مردی بسيار دانش‌دوست و اهل كتاب بود و به دقايق فلسفه آگاهی داشت و آن را بهترين انگيزۀ پيروی از شریعت برشمرده و حتی رساله‌ای در دفاع از رابطۀ نيرومند دین (مسيحيت) و فلسفه نوشته است .۳ - آراء و عقايد فلسفی و اخلاقیاز برخی از آراء و عقايد فلسفی و اخلاقی او كه در آثار نويسندگانی چون ابوحيان ذكر شده است، برمی‌آيد كه جبری مذهب بوده و دربارۀ عقل و جهل و جنون آرای خاص دارد و بسياری از مفاهيم اخلاقی را توصيف و تحديد كرده است. ۴ - پیشه تجارت و وفاتبا اينهمه، مردی تاجرپيشه بود و به بازرگانی با روم شرقی علاقۀ بسيار داشت. اگر چه ابوحيان در اين خصلت وی مبالغه كرده و ابن‌زرعه را مردی مال‌دوست و حریص دانسته، چندانكه به گفتۀ همو اين كار او را از پيشرفت در فلسفه بازمی‌داشت، ولی به نظر می‌رسد كه گرايش ابن زرعه به بازرگانی برای گذران زندگی بوده است، اما ديری نپاييد كه تاجران سريانی رقيب، او را به روابط پنهانی با دولت روم متهم ساختند و نزد سلطان (معلوم نيست كداميك از اميران آل بویه) از او سعايت كردند. بنابراين به دستور دولت اموالش مصادره شد و آزارها ديد تا سرانجام دچار بيماری عصبی و فلج شد. آوازۀ دانش او سبب گشت تا پزشكان مشهوری چون ابن بکس (ه م) و ابن کشکرایا به مداوايش بشتابند، اما هيچ گاه به كلی بهبود نيافت و به سبب همان بيماريها درگذشت . ۵ - آثارنوشتههای ابن زرعه شامل ترجمۀ كتابهای ارسطو، نيقولاوس و جالينوس از سريانی به عربی، و تأليفات خود وی در ابواب مختلف منطق و فلسفه و کلام مسيحی است. نام بيشترين اين آثار در الفهرست ابن نديم و ابن قفطی [۱۴]
ابن قفطی، علی بن يوسف، تاريخ الحكماء، ص۲۴۵-۲۴۶.
و بقيۀ آن كه در تأليفات ديگران ذكر شده، بدين قرار است: اختصار كتاب ارسطوطاليس فی المعمور من الارض؛ اغراض كتاب ارسطوطاليس المنطقية، كه شامل نه بخش از جمله رسالۀ معانی ايساغوجی است و نسخه‌هايی از آن در ایران و کلکته وجود دارد [۱۵]
شورا، خطی، ج۵، ص۴۷۹.
[۱۶]
مركزی، ميكروفيلمها، ج۳، ص۶۹.
؛ معانی قطعة من المقالة الثالثة من كتاب السماء (ابن قفطی اين كتاب را جزء آثار ابن زرعه ذكر نكرده است)؛ رسالة فی العقل؛ كتاب النميمة (التميمة)؛ ترجمۀ الحيوان ارسطو يا تاريخ حيوانات او كه گويا نيقولاوس آن را ملاحظه كرده و ابن زرعه هنگامی كه الفهرست تأليف می‌شد دست به ترجمۀ آن زده بوده است ؛ ترجمۀ منافع اعضاء الحيوان با تفسير يحيی نحوی، كه گويا همان كتاب منافع الاعضاء جالينوس است [۱۸]
سجستانی، ابو سليمان، صِوان الحكمة، ص۳۳۳.
؛ مقاله‌ای در اخلاق كه محتملاً ابوحيان در الامتاع خود در ذكر آرای ابن‌زرعه از آن استفاده كرده است؛ ترجمۀ خمس مقالات من كتاب نيقولاوس در فلسفۀ ارسطو؛ ترجمۀ كتاب سوفسطيقای ارسطو كه نسخه‌ای از آن در دست است [۱۹]
بدوی، عبدالرحمن، منطق ارسطو، ج۳، ص۷۷۳.
؛ البرهان [۲۰]
مركزی، ميكروفيلمها، ج۳، ص۱۲۹.
، كه گويا همان ترجمۀ انالوطيقای دوم ارسطو است و ابن زرعه آن را از نسخۀ يحيی بن عدی نقل كرده و ابوبشر متی ترجمۀ خود را از اين كتاب با نسخۀ ابن زرعه مقابله كرده است [۲۱]
صفا، ذبيح‌الله، تاريخ علوم عقلی، ج۱، ص۳۵۸.
؛ ترجمۀ رساله ثامسطيوس وزير اليان فی السياسة، كه نسخه‌ای از آن در کتابخانه تیموریه موجود است [۲۲]
سيد، خطی، ج۱، ص۳۵۴.
؛ رسالۀ ان علم الحكمة اقوی الدواعی الی متابعة الشرائع ؛ رسالة فی علة استنارة الكواكب مع انها و الكرات الحاملة لها من جوهر واحد ؛ رسالۀ ردُّ اليهود كه به گفتۀ ابن ابی اصيبعه ابن‌عنايا اسرائيلی رديه‌ای بر آن نوشت؛ مجموعۀ سؤالات يوسف بن حكيم البُحيری و پاسخهای ابن‌زرعه به آنها [۲۷]
دوسلان، شم۱۷۳.
؛ رساله در توضيح عقايد یعقوبیان و رفع تهمت از آن فرقه [۲۸]
دوسلان، شم۱۷۴.
؛ رديه بر كتاب اوايل الادلۀ ابوالقاسم عبدالله بن احمد بلخی كه در ذيحجۀ ۳۸۷ ق/ دسامبر ۹۹۷ م تأليف شده بوده است؛ رساله‌ای به بشر بن فنحاس بن شُعَيب حاسب يهودی در جواب برخی اعتراضات [۲۹]
دوسلان، شم۱۷۴.
؛ رساله در حلول الالم با لابن الازلی [۳۰]
دوسلان، شم۱۷۳.
.از اين ميان ۴ رساله در مجموعۀ «بيست رسالۀ فلسفی و جدلی نويسندگان مسيحی عرب از سدۀ ۹ تا ۱۴ ميلادی» به كوشش پل اسباث به چاپ رسيده است (قاهره، ۱۹۲۹ م)، اين رساله‌ها عبارتند از: فی التثليث؛ فی المواضع التی فيها الاختلاف‌بين‌اليهود و النصاری (رساله‌ای كه به بشر بن فنحاس نوشت)؛ فی المواضع التی فيها الخلاف بين المسلمين و النصاری (رديه‌ای كه بر كتاب اوايل الادلۀ بلخی نوشت) و فی امر العقل و تمثيل الاب و الابن و الروح القدس بالعقل و العاقل و المعقول يا رساله در عقل [۳۱]
صفا، ذبيح‌الله، تاريخ علوم عقلی، ج۱، ص۲۰۰.
[۳۲]
صفا، ذبيح‌الله، تاريخ علوم عقلی، ج۱، ص۳۷۷.
.۶ - فهرست منابعدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: (۱) ابن ابی اصيبعه، احمد بن قاسم، عيون الانباء، بيروت، ۱۳۷۷ ق/ ۱۹۵۷ م. (۲) ابن قفطی، علی بن يوسف، تاريخ الحكماء، به كوشش يوليوس ليپرت، لايپزيك، ۱۹۰۳ م. (۳) ابن نديم، أبو الفرج، الفهرست، به كوشش گوستاوفلوگل، لايپزيك، ۱۸۷۱ م. (۴) ابو حيان توحيدی، علی بن محمد، الامتاع و الموانسة، قاهره، ۱۹۳۹- ۱۹۴۹ م. (۵) سجستانی، ابو سليمان، صِوان الحكمة، به كوشش عبدالرحمن بدوی، تهران، ۱۹۷۴ م. (۶) بيهقی، علی بن زيد، تتمۀ صِوان الحكمة، به كوشش محمد شفيع، لاهور، ۱۹۳۵ م. (۷) بدوی، عبدالرحمن، منطق ارسطو، كويت، ۱۹۸۰ م. (۸) رياضی‌زاده، عبداللطيف بن محمد، اسماء الكتب، به كوشش محمد التونجی، دمشق، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م. (۹) سيد، خطی. (۱۰) شورا، خطی. (۱۱) صفا، ذبيح‌الله، تاريخ علوم عقلی، تهران، ۱۳۳۶ ش. (۱۲) مركزی، ميكروفيلمها. (۱۳) .De Slane، M.، Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothéque nationale، Paris، ۱۸۸۳ ۷ - پانویس۸ - منبعسید جعفر سجادی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زرعه». |